Concert
Een verdicht netwerk van klanken
John Zorn & guests, maandag 5 november 2018, November Music, diverse locaties, Den Bosch

Voor de tweede keer bezoekt John Zorn November Music. Een toevalstreffer die wortelt in het optreden van het Asko|Schönberg Ensemble vorig jaar. Zorns kamermuziek kwam hier aan bod en fluitiste Felicia van den End maakte zo'n indruk op Zorn dat hij spontaan aanbood een nieuw stuk voor haar te schrijven, waarop artistiek directeur Bert Palinckx vond dat Zorn dan ook maar bij de première moest zijn. Prima, zei Zorn, maar dan neem ik wel weer een hele dag mijn vriendjes mee. En zo geschiede. Van den End speelde haar nieuwe stuk, 'Nachträglichkeit' en Zorn en collegae trakteerden ons andermaal op een boordevolle dag Zornklanken.

Het hoogtepunt? Zonder meer 'Jumalattaret', uitgevoerd door sopraan Barbara Hannigan en pianist Steve Gosling. Hannigan is wellicht wel de beste sopraan voor hedendaags gecomponeerde muziek die je je kunt wensen. Ze heeft een fenomenale stem, een meer dan perfecte timing en ze leeft zich zodanig in een rol in dat je niets anders kunt dan je mee laten voeren. Het stuk beleefde deze zomer zijn Europese première op Jazz em Agosto in Lissabon en hier dus zijn Nederlandse première. De titel is Fins voor godinnen en Zorn baseerde de tekst op 'Kalevala', een beroemd Fins epos uit 1835. Het is een vreselijk moeilijk stuk vanwege de enorme contrasten die Zorn gebruikt, vaak in één zin. Instuderen lukte Hannigan, zo vertelt ze in een interview aan René van Peer voor het VPRO-magazine, dan ook alleen samen met Zorn, waarin ze hem ongetwijfeld bij sommige passages op andere gedachten heeft gebracht. Hoe het ook zij, bij deze uitvoering lopen je regelmatig de rillingen over de rug. In dezelfde sfeer past 'The Holy Visions', uitgevoerd door Kirsten Sollek, Elizabeth Bates, Eliza Bagg, Rachel Calloway en Sarah Brailey. Een deel van hen was er ook vorig jaar, toen voor 'The Madrigals'. Zorn put voor dit stuk, dat handelt over het leven en werk van de twaalfde-eeuwse mystica Hildegard von Bingen, uit de gehele traditie van vocale kunstmuziek, van de Renaissance tot de hedendaagse a capella en presenteert ons een ongelofelijke rijkdom aan klankkleuren. In de Grote Kerk van Den Bosch met zijn prachtige akoestiek komt dit sacrale werk volledig tot zijn recht.

Er is meer gecomponeerde muziek te horen op deze dag. We hadden het hierboven reeds over het nieuwe stuk voor fluitiste Felicia van den End. Zorn schreef het stuk 'Nachträglichkeit', ontleend aan het werk van Sigmund Freud dat Zorn op dit moment aan het herlezen is, voor strijkkwartet en dwarsfluit. Volgens het psychoanalytisch woordenboek staat de titel voor het 'begrip waarmee wordt aangeduid dat ervaringen, indrukken en herinneringen naderhand op grond van nieuwe ervaringen in een andere ontwikkelingsfase worden gereactiveerd en een nieuwe betekenis krijgen'. Een prachtig subtiel, ietwat mysterieus stuk, waarin de klanken van het strijkkwartet - ook hier weer Zorns vaste kwartet, het JACK Quartet - prachtig samenvallen met die van de fluit. Sprookjesachtig en poëtisch. Meer kamermuziek hier in kleine bezetting. Het opwindende 'Ouroboros' voor twee cello's, een razend ingewikkeld stuk waarin de extremen waar Zorn zo bekend om is perfect tot uiting komen, dat geweldige solostuk voor cello, 'As Above, So Below', waar Michael Nicolas voor tekent en tot slot Zorns strijkkwartet 'The Alchemist' uit 2011, gebaseerd op het leven en werk van John Dee, een alchemist die in de zestiende eeuw aan het hof van koningin Elizabeth I verbleef.

Meer jazz-georiënteerde muziek is er natuurlijk ook. Met als meest bijzondere de wederopstanding van 'Cobra'. Het dook voor het eerst op in 1984 en kwam voor het eerst op cd uit bij HatHut. 'Cobra' is een door Zorn genoemd game piece. Het aantal musici is vrij, maar er moet altijd een zogenoemde 'prompter' bij zijn. Die houdt kaarten omhoog met daarop instructies en wijst musici aan die deze moeten uitvoeren. Musici kunnen zichzelf ook aanwijzen als vrijwilliger, maar het is aan de prompter om hier al dan niet gehoor aan te geven. Maar musici kunnen wel middels gebaren het stokje overnemen en de muziek een andere kant op sturen. Kortom heerlijke gekte alom en het speelplezier bij deze supergroep, twaalf man/vrouw sterk, spat ervan af. Onvergetelijk is Zorns solo. Eerst op het orgel van de Sint-Jan. Zo moet ongeveer het laatste oordeel klinken! De zware basklanken spreken boekdelen, maar dan zijn daar vederlicht hoge kleuren, als vogels. En een prachtige vinding: ineens is daar wonderbaarlijk gekrijs, hij heeft zowaar zijn altsax even tevoorschijn gegrist. Later bespeelt hij die uitgebreid in het Jheronium Bosch Art Center, eveneens een kerk. Ook hier maakt hij uitgebreid gebruik van de akoestiek. Lagen geluid op elkaar stapelend creëert hij een verdicht netwerk van klanken, een bedwelmende sfeer. Tot slot brengt hij de figuren van Bosch tot leven met louter het mondstuk van zijn sax. In deze wonderlijk geluiden zit de gehele mystieke wereld van deze bijzondere kunstenaar verborgen.

Op 9 juli 2019 staat John Zorn op Gent Jazz met de complete 'Bagatelles'. Hij treedt daar aan met veertien formaties.

Foto's: Lodi Lamie & Claire Chase